Vandaag (23 juni 2017) presenteer ik samen met mijn tweedejaars bachelorstudenten Jadzia Seeberger en Hedwig Sekeres een poster op de Tabudag, een tweedaags taalkundecongres in Groningen. De poster heet F*cking vowels (want hij is in het Engels) en gaat over hoe Nederlanders de klinker in het woord fuck uitspreken.
Waarom “F*cking klinkers”?
Het viel me al een hele tijd op dat Nederlanders het woord fuck (en varianten daarvan) op verschillende manieren uitspreken. Zelf zeg ik bijvoorbeeld meestal wat de fuk? maar dan ook weer dat iets fokking irritant is. En op straat hoor je mensen die oneindig veel cooler zijn dan ik het hebben over iets dat fakking vet is. Arjen Lubach (zelfde jaargang) is er zo een, en ook de (veel jongere) GTST’er Ferry Doedens of de schrijvers van het programma Rundfunk:
Dus.
Zo’n observatie is natuurlijk leuk, maar om er echt achter te komen wat er aan de hand is, moet gedegen onderzoek gedaan worden. Helaas ontbreekt daarvoor dan weer de tijd; goed onderwijs geven neemt veel tijd in beslag, en het onderwijs gaat altijd voor. Gelukkig komt er uit het onderwijs ook wel eens wat onderzoek voort — zoals toen ik tijdens een college een opmerking maakte over de variabele uitspraak van het Nederlandse fuck, en daarna Hedwig en Jadzia zeiden dat ze dit wel wilden onderzoeken. Extra ervaring, en ze hadden toch tijd over. Zij wel.
Wat hebben we gedaan?
Met z’n drieën hebben we een lijstje zinnetjes opgesteld met scheldwoorden erin. Niet alleen fuck en varianten daarvan, maar ook een reeks andere bekende Nederlandse scheldwoorden. Daarmee (en met een voice recorder) zijn Jadzia en Hedwig naar de Hema in Groningen gegaan, en hebben ze mensen opgenomen.
- Het is hier f*cking druk.
- Wat een teringzooi.
- Wat de f*ck is er aan de hand?
- Sh*t, ik heb net de trein gemist.
- F*ck jou!
- Kak, ik ben mijn sleutel kwijt.
- De situatie in Rusland is echt f*cked up.
- We hadden echt pokkenweer op vakantie dit jaar.
- Oh f*ck, nou ben ik mijn portemonnee vergeten.
- Wiskunde vond ik altijd k*t.
- Dat is toch godverdomme niet normaal?
- Met hem moet je niet f*cken.
- Zij is echt k*nkerdom.
Normaal gesproken krijg je met opgelezen zinnetjes geen betrouwbare natuurlijke uitspraak, dus we moesten een paar listen verzinnen om dat probleem te omzeilen. Ten eerste deden we alsof het onderzoek ging over het gebruik van en de mening over verschillende scheldwoorden. “Kunt u deze zinnetjes voorlezen en dan zeggen of u het wel een gebruikt?” De sprekers zijn dan afgeleid van de hoofdtaak, want ze denken dat het gaat over het gebruik in plaats van de uitspraak. Dat zoiets überhaupt moet worden opgenomen, wordt blijkbaar niet vreemd gevonden; maar anders is er wel een excuus te bedenken dat zulke opnames makkelijker te verwerken zijn dan handgeschreven commentaren.
De andere meesterzet (al zeggen wij het zelf) is het gebruik van de sterretjes. Het gaat ons natuurlijk om de uitspraak van de klinker, maar als je fucking schrijft met een u, dan verhoog je de kans dat mensen ook een u uitspreken (fukking, rijmt op rukding). Maar juist met scheldwoorden is het heel gebruikelijk om in plaats van de klinker een sterretje te zetten. Blijkbaar is het dan minder erg of zo. Voor ons betekende het sterretje dat we sprekers niet in de richting van een bepaalde uitspraak leidden (of met een mooie jargonterm: primen). F*cking kun je net zo makkelijk uitspreken met een u als met een o of een a. Hey presto, onze resultaten zijn opeens een stuk betrouwbaarder!
De woorden kut, kak en pokke leverden verder nog mooie vergelijkbare exemplaren op van de klinkers die we in fuck verwachtten, zodat we in geval van twijfel de fucking klinker met wat meer zekerheid konden categoriseren. Als de klinker een beetje tussen die drie in zat, dan hebben we hem als Engels geklassificeerd, want daar zit de originele Engelse klinker zo’n beetje.
Wat is eruit gekomen?
Onderzoek doen bij een winkel is losjes gebaseerd op het werk van William Labov, de grondlegger van de sociolinguïstiek die in de jaren ’60 in verschillende winkels in New York mensen dingen liet uitspreken. Hij was vooral geïnteresseerd in de verschillen tussen winkels (mensen die boodschappen doen bij de Lidl spreken vast anders dan mensen die shoppen bij de Marqt met een Q). Maar wij hebben zelfs binnen één winkel, de Hema in de Herestraat in Groningen (oei, is dat sluikreclame?) heel veel variatie gevonden.
Tijd voor plaatjes!
De uitspraak fuk is duidelijk favoriet, maar er gebeurt aan het plaatje te zien van alles. Het viel op dat mensen verschillende vormen van het woord fuck anders uitspraken. Vooral bij fak jou en fakking komt de a relatief veel voor, een Engels-achtige uitspraak is populair bij fucked up (misschien doordat we up hadden geschreven; fokt op hoor je toch ook regelmatig). Mijn eigen fokking komt er maar bekaaid vanaf.
Er lijkt wel mooie sociale verschillen te bestaan. De uitspraak fak is duidelijk iets dat jonge mensen doen, vooral jongens. De meeste variatie (alles wat niet fuk is) komt ook bij jongere sprekers vandaan; boven de 65 bestaat er niets anders dan fuk. Wat ook opvalt, is dat mannen overwegend fuk zeggen (behalve de jongens onder de 25, die fak zeggen) en dat vrouwen veel meer variatie laten zien.
Wat dit betekent, daar zijn we nog niet helemaal over uit — behalve dat fak cool is, maar dat wisten we al. Bij deze resultaten moet natuurlijk wel worden aangetekend dat omdat fuck zo variabel is in de uitspraak, het best mogelijk is dat iemand die nu fukking heeft gezegd, een volgende keer fakking of fokking zou zeggen. Onze steekproef is vooralsnog te klein om dat effect helemaal teniet te doen, en de resultaten moeten dus vooral gezien worden als indicatie van wat er aan de hand is, en niet als het allesbevestigende antwoord op alle vragen ever.
Waarom is die klinker zo f*cking moeilijk?
Even een stukje keiharde taalkunde tussendoor. Klinkers maak je door je tong in een bepaalde positie te zetten en dan lucht door je stembanden naar buiten te persen, zodat die stembanden gaan trillen. De positie van je tong (hoe hoog is het hoogste punt van je tong, en is dat voor of achter in je mond?) bepaalt dan hoe de klinker die je uitspreekt klinkt. Omdat mensen geen machines zijn maar slechts iets te ver doorgeëvolueerde apen, is elke keer dat we een klinker uitspreken die tongpositie nét even anders. Als we een taal leren, leren we dus die kleine verschillen tussen klinkers een beetje te negeren, en we groeperen de variabele uitspraken in groepjes die er voor ons toe doen: dit zijn mogelijke uitspraken van een a, van een u, van een o, enz.
Het probleem is dat de groepjes die er toe doen, in elke taal een beetje verschillen. Als je als Nederlander Engels leert, moet je er dus aan wennen dat Engelsen een klank die jij in de ene categorie schaart, toevallig net even in een andere categorie zetten. Als Engelsen echt vervelend willen zijn, dan maken ze zelfs een categorie aan waar Nederlanders helemaal niets mee kunnen. Zo’n categorie is de klinker uit het woord fuck.
Als je een woord met zo’n (voor ons) niet bestaande klinker dan in het Nederlands wilt gebruiken, dan moet je er dus iets mee. Vervelend. Een logische optie is om een klinker te pakken die er een beetje bij in de buurt ligt: fok of (nog beter) fak. Wat we blijkbaar ook graag doen is het gewoon uitspreken zoals het er staat. Daarom dus fuk — en daarom zeggen we ook komming voor coming (niet kumming — meestal niet in elk geval) en kovver voor cover (niet kuvver).
Maar het blijkt dus nu dat alles kan.
Wat gebeurt er in andere talen?
De fuck-klinker is vrij specifiek voor het Engels, dus het valt te verwachten dat sprekers van andere talen dan het Nederlands er ook moeite mee zullen hebben. Die andere talen zitten natuurlijk niet in ons onderzoek, maar met een beetje strategisch netflixen en googelen kom je een heel eind. In Deense krimi’s heb ik alleen maar fokking gehoord, en dat geldt ook voor de IJslandse krimi’s die op Netflix staan (aanrader!). Op IJsland is helvítis fokking fokk zelfs een staande uitdrukking geworden, naar een populaire comedysketch over de protesten tegen de financiële crisis in 2008.
Punk- en indiebands zijn blijkbaar ook een goede bron van informatie, getuige het Noorse Kakkmaddafakka en het Zuid-Afrikaanse Fokofpolisiekar. Die laatsten runnen inmiddels ook een bierbrouwerij (Fokof bier) en schenken koffie (Fokoffie, uiteraard). Ook spelen ze soms concerten samen met andere Zuid-Afrikaanse bands, wat suggereert dat fucking-infixatie ook bestaat in het Afrikaans. Van-fokking-tasties.
Wel is het vreemd dat ik in Scandinavië nog nooit føkking ben tegengekomen, met de klinker die het meest in de buurt ligt van de Nederlandse voorkeursvariant. Daarbij staat føkking ook nog eens lekker Scandinavisch, dus dit vind ik een gemiste kans.
Wat kunnen we hiervan leren?
Vooralsnog waarschijnlijk niet zoveel. Taalkunde mag ook best wel eens vooral leuk zijn, en niet in de eerste plaats nuttig. Maar misschien hebben de jonge jongens die fak zeggen wel een punt: die uitspraak ligt een stuk dichter bij de Engelse (en Amerikaanse) uitspraak van fuck dan het traditioneel Nederlandse fuk, en het ligt eigenlijk meer voor de hand om fak te zeggen dan fuk. Nu we steeds meer Engelstalige input krijgen, steeds meer tweetaliger worden, en Engelse woorden directer in het Nederlands terecht komen, is er misschien wel een verschuiving aan de gang van een meer schrift-gebaseerde aanpassing aan de Nederlandse uitspraak naar een meer Engels-getrouwe aanpassing. Als we dat hier aan het licht hebben gebracht, dan zou dat wel fukking fokking fakking vet zijn.
Remco Knooihuizen 